Iris Stekelenburg werkt als freelancer en heeft een eigen tekst- en redactiebureau (abc-redactie). Ze zegt: "Als freelancer evalueer ik eigenlijk zelden met diegene met wie ik samenwerk. Ik vraag mijn opdrachtgevers bijna nooit om feedback."

Zelfreflectie

Als freelancer werk je zelfstandig. Dat betekent dat je geen collega's hebt die je feedback kunnen geven op jouw manier van werken. Natuurlijk zul je wel eens kritiek of juist complimenten ontvangen van je opdrachtgever of klanten. Dit zegt vaak meer over je eindproduct en niet zozeer iets over jouw persoonlijk functioneren en beroepsmatig handelen.

Wanneer je voor een werkgever werkt zijn er veel meer mogelijkheden om hierbij stil te staan, bijvoorbeeld door functioneringsgesprekken. Als freelancer heb je deze ondersteuning niet. Daarom is zelfreflectie een belangrijk middel voor freelancers.

Wat is zelfreflectie?

Zelfreflectie betekent dat je terugkijkt op hoe je werkt en handelt, hoe en welke persoonlijke eigenschappen en competenties jij inzet. Jij als persoon staat centraal. Door zelfreflectie kun je stilstaan bij je eigen handelen en dit kritisch onderzoeken. Dit kan leiden tot nieuwe inzichten in je persoonlijkheid, in je gedrag en de achterliggende drijfveren. Op basis van deze inzichten kun je je handelen bijstellen en daarmee de kwaliteit van je werk verbeteren.

Iris: "Ik vraag me af of ik op mezelf reflecteer. Als een opdrachtgever niet meer terugkomt voor een volgende opdracht sta ik wel eens stil bij hoe dat contact dan is geweest en hoe ik me heb opgesteld. Ik zou dat misschien vaker moeten doen. Reflecteren op mijn manier van werken kan ervoor zorgen dat ik opdrachtgevers weet vast te houden of gemakkelijker nieuwe opdrachten binnenhaal."

Een ander kenmerk van zelfreflectie is dat je het - het woord zegt het al - zelf, zonder hulp van anderen, doet. Dat kan lastig zijn, want iedereen heeft zo zijn blinde vlekken bij het kijken naar zichzelf. Bij het reflecteren kun je ook last hebben van selectieve waarneming. Dat wil zeggen dat je, onbewust, alleen kijkt naar die punten van jezelf die je wilt zien. Andere dingen, minder sterke eigenschappen bijvoorbeeld, stop je dan weg. Het is daarom belangrijk dat je zelfreflectie op een bewuste en methodische manier inzet.  

Spiegeltje, spiegeltje aan de wand

Zelfreflectie vraagt het om te kijken naar jezelf. Dat lijkt vanzelfsprekend, maar is niet voor iedereen even gemakkelijk.

Probeer de volgende opdracht eens uit:
· Ga uitgebreid, tenminste vijf minuten, voor de spiegel staan. Kijk naar je gezicht en zeg wat je ziet.
· Beschrijf jezelf gedetailleerd en objectief. Dus zeg niet: "Ik zie een grote neus en twee oren." Maar bijvoorbeeld: "Ik zie een neus met een bobbeltje aan de bovenkant."

Hoe voelt het om zo jezelf te bekijken? Lukt het je jezelf, hardop, te omschrijven? 

De meerwaarde van zelfreflectie

Door zelfreflectie sta je stil bij jezelf. Zo vergroot je je zelfkennis. Hierdoor weet je waar je goed in bent en wat minder sterke punten zijn. Dit kan belangrijk zijn wanneer je wilt starten als freelancer en je gaat oriënteren op het ondernemerschap. Voor een systematische zelfreflectie is een goede methode nodig zoals bijvoorbeeld puntreflectie of het reflectiemodel.

Zelfreflectie kan ook behulpzaam zijn bij vragen als: "wil ik me verbreden of juist verdiepen?"

Jezelf vragen stellen kan altijd, bijvoorbeeld als je onderweg bent, of op de terugweg van een klus. Soms kan het helpen een schriftelijke zelfreflectie te doen door het schrijven van een logboek. Schrijven vertraagt het denkproces en geeft daardoor meer ruimte voor zelfonderzoek.

Hoe kan ik zelf reflecteren?

Je kunt reflecteren door jezelf vragen te stellen. Het is belangrijk om dan open vragen te stellen. Open vragen geven ruimte voor onderzoek. Het zijn geen vragen die je alleen maar met ja of nee kunt beantwoorden. Open vragen beginnen meestal met:

• Wat
• Waar
• Wanneer
• Waarom
• Hoe

· Het is in ieder geval belangrijk om niet in het algemeen te reflecteren, maar altijd aan de hand van een concrete situatie.
· Zelfreflectie is vooral een kwestie van doen, en dat vraagt om een bewuste houding en een goede systematische methode.
· Jezelf vragen stellen is dan een middel bij het toepassen van de zelfreflectie methode.

Puntreflectie

Bij zelfreflectie ben jij, als freelancer, altijd het uitgangspunt. Je kunt jezelf vragen stellen over hoe je aan het werk bent geweest, en je hierdoor richten op een specifiek punt. Dit heet puntreflectie. Je stelt jezelf bijvoorbeeld de vraag: "Hoe zet ik mijn communicatieve vaardigheden in bij het gesprek met de opdrachtgever?" Aan de hand van een praktijksituatie reflecteer je dan op dit punt.

Stel je voor:
Voor een vaste opdrachtgever heb je ingestemd met een grote klus. Je vindt het eervol dat hij je weer vraagt en je kunt er langere tijd wat geld mee verdienen. Niet veel, maar voldoende voor dit soort werk. Gaandeweg merk je dat het werk je inhoudelijk helemaal niet aanspreekt. Je krijgt er maar geen grip op en je hebt helemaal geen feeling met de uitkomsten.

Wanneer je vanuit puntreflectie stil wilt staan bij deze situatie kun je je richten op de vraag: "Hoe ga ik om met opdrachten die mij niet aanspreken?" Open vragen die hieruit voortvloeien zijn dan bijvoorbeeld:

• Wat spreekt mij niet aan in de opdracht?
• Welke reden heb ik om deze opdracht aan te nemen?
• Hoe heb ik deze opdracht ingeschat bij de briefing?

Het is goed om vanuit het door jou gekozen reflectiepunt ook nog eens naar een andere praktijksituatie te kijken, zo kun je de zelfreflectie vergelijken en van daaruit conclusies trekken over mogelijke verbeterpunten.

Zelfreflectie met het reflectiemodel

Wanneer je wilt reflecteren op je gehele persoonlijkheid is het handig hier een handvat voor te hebben. Je kunt jezelf bijvoorbeeld vragen stellen aan de hand van het reflectiemodel, ook wel het persoonlijkheidsmodel van Bateson genoemd.

Bateson gaat ervan uit dat je persoonlijkheid is te onderscheiden in zes niveaus of lagen.

Kernvragen bij de 'lagen' van het reflectiemodel zijn:

• Omgeving. Waar reageer ik op, wanneer en met wie?
• Gedrag. Wat doe ik, hoe handel ik?
• Bekwaamheden. Wat kan ik, hoe pak ik het aan?
• Overtuigingen. Waarom doe ik het, wat vind ik belangrijk?
• Identiteit. Wie ben ik, wat is mijn levensdoel?
• Betrokkenheid. Van waaruit handel ik? 

Wanneer je met het reflectiemodel op de eerder beschreven situatie terugkijkt, kun je de volgende vragen stellen:

Omgeving:

• Op welk moment merk ik dat de opdracht mij niet aanspreekt
• Wat maakt dat ik deze opdracht niet prettig vindt?

Gedrag 

• Wat heb ik precies gedaan met deze opdracht?
• Welke acties heb ik ondernomen voor in de uitvoering van de opdracht?

Bekwaamheden     

Overtuigingen       

Identiteit

Betrokkenheid       

Welke vragen je jezelf stelt, is afhankelijk van de situatie. Je kunt zoveel vragen stellen als je zelf wilt. Vanuit de ene vraag zal waarschijnlijk als vanzelf een volgende in je opkomen. Wanneer je jezelf geen vragen meer weet te stellen ga je door naar de volgende 'laag'.

Met dit model graaf je dieper in je persoonlijkheid, je kijkt niet alleen naar je gedrag maar ook naar bijvoorbeeld je visie van waaruit je je werkzaamheden vorm geeft. Wanneer je je hier bewust van bent kun je dit eventueel ombuigen.

Het is daarom belangrijk om deze methode, naast de puntreflectie zo af en toe eens te gebruiken.

Oefenen met het reflectiemodel

Probeer zelf eens te spelen met dit model:
· Neem een concrete situatie in gedachten.
· Schrijf eerst, bij elk niveau van het reflectiemodel, je vragen uit. Beantwoordt ze daarna schriftelijk.
· Wanneer er nieuwe vragen opkomen, noteer je deze ook en zodat je daarna naar de antwoorden kunt zoeken

Aanbevolen websites

• Beschikken over zelfkennis is een groot goed, dat wisten ze al in de oudheid. Wie zichzelf kent, weet waar zijn sterke en zwakke punten liggen. Zelfkennis maakt het makkelijker om van eigen fouten te leren, maar bijvoorbeeld ook om samen te werken met anderen.

Aanbevolen boeken

• Korthagen. F., Koster, B., Melief, K., & Tichelaar, A. (2002). Docenten leren reflecteren. Nelissen.
  In dit boek wordt ingegaan op het belang van reflectie binnen het onderwijs.
• Nijgh, L. (2006). Leren Reflecteren, zelfreflectie voor sociaal-agogische hulpverleners. Nelissen.
  Dit boek geeft handvatten voor zelfreflectie aan de hand van je eigen leerstijl en het persoonlijkheidsmodel van Bateson.

Auteur: Lida Nijgh